Zapomniany czarodziej pejzażu i alegorii: Adriaen van Stalbemt na nowo odkryty

Adriaen van Stalbemt – barokowy mistrz pejzażu i alegorii

Adriaen van Stalbemt to postać nieco zapomniana, a jednak istotna dla miłośników malarstwa flamandzkiego XVII wieku. Jego twórczość mieści się w kanonie baroku, ale wyróżnia się subtelną narracyjnością i malarską kulturą, która umieszcza go w kręgu najwybitniejszych pejzażystów swojej epoki. Słynął z precyzyjnie malowanych krajobrazów, silnie zakorzenionych w tradycji szkoły Brueghlów, ale i pełnych własnych, indywidualnych nut. W niniejszym artykule zagłębiamy się w życie i twórczość tego artysty, badając jego styl, wpływy, zlecenia królewskie i znaczącą rolę w świecie malarstwa niderlandzkiego XVII wieku.

Dzieciństwo i edukacja w cieniu konfliktów religijnych

Adriaen van Stalbemt urodził się 12 czerwca 1580 roku w Antwerpii w rodzinie protestanckiej. Jego wczesne dzieciństwo przypadło na czas intensywnych konfliktów religijnych i militarnych, które przetaczały się przez Niderlandy w trakcie wojny osiemdziesięcioletniej. Po upadku Antwerpii w 1585, jego rodzina zmuszona była do ucieczki do Middelburga – miasta o silnych wpływach protestanckich. Tam, prawdopodobnie, młody Adriaen otrzymał swoje pierwsze malarskie szlify, choć szczegóły jego edukacji pozostają nieznane.

Po zakończeniu rozejmu dwunastoletniego między Niderlandami a Hiszpanią, rodzina mogła bezpiecznie wrócić do Antwerpii, co nastąpiło najpewniej około 1609 roku. Już w 1610 roku Adriaen został przyjęty jako mistrz do prestiżowej gildii św. Łukasza w Antwerpii, a siedem lat później – jej dziekanem. To oznaczało uznanie jego wartości artystycznej przez lokalne środowisko.

Pejzażysta i malarz alegorii: styl, tematyka i inspiracje

Van Stalbemt był artystą wszechstronnym – malował pejzaże, sceny religijne, mitologiczne i alegoryczne, a także elitarne obrazy typu „gallery paintings”, które przedstawiały wnętrza z kolekcjami sztuki i osobistościami z epoki. W jego malarstwie widać wyraźne ślady wpływu różnych mistrzów flamandzkich – począwszy od Pietera Bruegela Starszego i Jana Bruegela Starszego, przez Hendricka van Balena i Paula Brila, aż po Adama Elsheimera.

Charakterystyczne dla jego stylu były drobiazgowe przedstawienia elementów przyrody oraz precyzyjne ukazanie detali, np. zwierząt i postaci w pejzażach. Van Stalbemt lubił wprowadzać do swoich prac wątki narracyjne – często były to sceny biblijne lub alegoryczne, osadzone w szerokich, panoramicznych kompozycjach krajobrazowych. Jednym z jego najbardziej charakterystycznych dzieł jest „Raj” (ok. 1615), znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku.

Angielski epizod i królewskie zlecenia

W 1633 roku artysta został zaproszony do Anglii przez króla Karola I, znanego kolekcjonera i miłośnika sztuki. Spędził tam dziesięć miesięcy, w trakcie których namalował m.in. pejzaże z widokiem na Greenwich, przedstawiające parę królewską – Karola I i Henriettę Marię – w scenerii bujnych angielskich ogrodów. Dzieła te do dziś znajdują się w kolekcji królewskiej w Wielkiej Brytanii. To wzmacnia prestiż Van Stalbemta jako artysty o znaczeniu międzynarodowym, zdolnego sprostać wymaganiom nawet najbardziej wybrednych mecenasów.

Po powrocie z Anglii kontynuował aktywną działalność twórczą w Antwerpii, utrzymując swój wysoki status w środowisku artystycznym. Co interesujące, artysta kilkukrotnie zmieniał wyznanie – będąc z pochodzenia protestantem, przeszedł na katolicyzm przy okazji ślubu z Barbarą Verdelft, by pod koniec życia powrócić do protestantyzmu.

Obrazy „gallery paintings” i kontrowersje atrybucyjne

Szczególnie interesującym wątkiem w twórczości van Stalbemta są tzw. obrazy galerii („gallery paintings”) – niezwykle modny gatunek malarstwa flamandzkiego w pierwszej połowie XVII wieku. Przedstawiały one bogato zdobione wnętrza z licznymi dziełami sztuki, instrumentami naukowymi i osobistościami epoki. Choć przez wiele lat przypisywano mu autorstwo takich dzieł jak „The Sciences and the Arts” czy „A Collector’s Cabinet”, obecnie większość z nich przypisuje się Hieronymusowi Franckenowi II i innym współczesnym artystom.

Jednak niektórzy badacze nadal sugerują, że van Stalbemt mógł brać udział w tworzeniu tych kompozycji, przynajmniej w zakresie malowania postaci lub detali. Przykładem może być znane dzieło „The Archdukes Albert and Isabella Visiting a Collector’s Cabinet” (Walters Art Museum w Baltimore), w którym dopatrywano się jego ręki w przedstawieniach postaci i elementach kompozycyjnych.

Pejzaż jako opowieść – wybrane dzieła i ich znaczenie

Adriaen van Stalbemt pozostawił po sobie wiele dzieł, które do dziś można podziwiać w prestiżowych europejskich muzeach. Kilka z nich warto wskazać dla zilustrowania jego stylu i tematyki:

• „Raj” (ok. 1615, Muzeum Narodowe w Gdańsku) – arkadyjski pejzaż pełen zwierząt i postaci biblijnych, ukazujący kunszt kompozycyjny i detaliczny van Stalbemta.
• „Paweł i Barnaba w Listrze” (Städel Museum, Frankfurt) – scena nowotestamentowa przedstawiona w malowniczym pejzażu, ukazująca mistrzostwo w balansowaniu scen figuralnych z krajobrazem.
• „Kompozycja alegoryczna ze sceną ofiarowania” (Muzeum Narodowe w Warszawie) – przykład jego zdolności do budowania wielowątkowych narracji na ograniczonej powierzchni malarskiej.

Trwałe dziedzictwo malarza z Antwerpii

Adriaen van Stalbemt zmarł 21 września 1662 roku, osiągnąwszy wiek 82 lat – imponujący jak na standardy swojej epoki. Ostatnie lata życia spędził w Antwerpii, choć pochowany został w niepoświęconej ziemi w Putte, co wskazuje na powrót do protestantyzmu. Mimo że nie zyskał międzynarodowej sławy na miarę Rubensa czy van Dycka, jego dzieła stanowią ważny element flamandzkiego baroku. Precyzja, narracyjność i mitologiczno-biblijna symbolika sprawiają, że pozostaje cennym źródłem wiedzy nie tylko o sztuce, lecz także o kulturze i duchowości XVII-wiecznej Europy.

Dzięki zachowanym dziełom, takim jak „Feast of the Gods” (Galeria Starych Mistrzów w Dreźnie) czy pejzaże w Rijksmuseum, możemy nadal podziwiać kunszt artysty, który z powodzeniem łączył estetykę, narrację i duchową głębię.

malarstwo flamandzkie, barok, Adriaen van Stalbemt